Ryby, ryby właściwe – tradycyjna nazwa zmiennocieplnych kręgowców wodnych oddychających skrzelami, posiadających szczęki i poruszających się za pomocą płetw. Niezwykle zróżnicowane pod względem budowy zewnętrznej i wewnętrznej, ubarwienia oraz przystosowania do warunków środowiska. Stanowią najliczniejszą grupę (ponad połowę) współcześnie żyjących kręgowców. Na świecie znanych jest około 28 tys. współcześnie żyjących, naukowo opisanych gatunków. Ryby są najstarszymi kręgowcami świata, pojawiły się około 480 mln lat temu. W Polsce występuje około 120 gatunków.
Cechy charakterystyczne:
* ciało opływowe, kształtu zwykle wrzecionowatego, przystosowane do pokonywania oporu wody
* głowa łączy się z tułowiem nieruchomo, nie występuje odcinek szyjny
* szkielet chrzęstny, częściowo skostniały lub kostny
* otwór gębowy zaopatrzony w ruchome szczęki
* kończyny przednie przekształcone w płetwy piersiowe, tylne – w płetwy brzuszne
* skóra u większości gatunków pokryta łuskami, u niektórych naga (bez łusek), gruba, z licznymi gruczołami śluzowymi
* wiele gatunków posiada pęcherz pławny
* oddychają skrzelami, niektóre gatunki mogą oddychać powietrzem atmosferycznym dzięki uchyłkom jelita
* większość posiada charakterystyczny dla ryb narząd – linię boczną
* zmiennocieplne
* zamknięty układ krążenia
* rozdzielnopłciowe
* w większości jajorodne
Znaczenie gospodarcze:
Ryby przetwarzają bezużyteczne – z punktu widzenia człowieka – rośliny i zwierzęta wodne na wartościowe dla niego mięso. Są wykorzystywane na całym świecie w celach konsumpcyjnych, przemysłowych oraz rekreacyjno-poznawczych:
* Konsumpcja (pożywienie) – od najdawniejszych czasów ryby są jednym z podstawowych składników pożywienia człowieka. Rybie mięso jest łatwo przyswajalne i wartościowe pod względem odżywczym. Zawiera wysokiej jakości białko, jod, fosfor, potas, wapń oraz witaminy A i D.
* Przemysł – dostarczają surowca dla przemysłu rybnego, farmaceutycznego, do produkcji nawozów, klejów, karmy dla zwierząt i innych (np. z łusek uklei produkowano sztuczne perły i inne tanie imitacje klejnotów).
* Akwarystyka – stanowią obiekt badań naukowców (laboratoria, ośrodki naukowe), są prezentowane w akwariach publicznych, hodowane w akwariach prywatnych. Istnieje wiele firm wyspecjalizowanych w poławianiu, hodowli i dystrybucji ryb akwariowych.
* Wędkarstwo – popularny na całym świecie rodzaj hobby i sportu polegający na łowieniu ryb przy pomocy wędki.
* Są bioindykatorami czystości wód.
Zagrożenia:
Odmienne środowiska w jakich żyją ludzie i ryby nie zmniejszają faktu, że wzajemnie mogą być dla siebie zagrożeniem.
Zagrożenia dla człowieka:
* niebezpieczeństwo pogryzienia – wiele gatunków dużych, drapieżnych ryb (rekiny, barrakudy) jest zdolnych do zaatakowania człowieka, który z ich punktu widzenia naruszył ich terytorium (np. podczas kąpieli)
* niebezpieczeństwo zatrucia – mięso ryb jest uważane za smaczne i zdrowe, jednak istnieją gatunki, a nawet całe rodziny ryb, których mięso jest dla człowieka śmiertelnie trujące (takifugu, rozdymkokształtne). Inne natomiast są wyposażone w kolce połączone z gruczołem jadowym (skorpenokształtne).
Zagrożenia dla ryb:
* przełowienie – nadmierna, niekontrolowana eksploatacja łowisk
* zatrucie środowiska – ograniczanie obszaru występowania gatunków poprzez pogarszanie parametrów wody
Systematyka:
Ryby stanowią takson parafiletyczny, ponieważ każdy klad obejmujący ryby obejmuje również czworonogie (Tetrapoda), które nie są rybami. Z tego powodu tradycyjnie rozumiane ryby (Pisces) nie są już traktowane jako jednostka taksonomiczna.
Obecnie zwierzęta zaliczane do ryb dzielone są na gromady:
* śluzice (Myxini)
* cefalaspidokształtne (Cephalaspidomorphi)
* ryby pancerne (†Placodermi)
* ryby chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes)
* fałdopłetwe (†Acanthodii)
* promieniopłetwe (Actinopterygii)
* mięśniopłetwe (Sarcopterygii)
Dwie ostatnie gromady łączone są w nadgromadę Osteichthyes – ryby kostnoszkieletowe.
Systematyka zwierząt: A) przodek jednokomórkowców, B) przodek dwuwarstwowców, C) przodek trójwarstwowców bez wtórnej jamy ciała, D) przodek trójwarstwowców z wtórną jamą ciała, 1) gąbki, 2) wielokomórkowce właściwe, 3) robaki płaskie, 4) mięczaki, 5) pierścienice, 6) pajęczaki, 7) skorupiaki, 8) owady, 9) szkarłupnie, 10) ryby, 11) płazy, 12) gady, 13) ptaki, 14) ssaki, I) stawonogi, II) strunowce
Głowa:
Kształt głowy, a szczególnie położenie otworu gębowego ma ścisły związek ze sposobem pobierania pokarmu. Ryby pobierające pokarm z powierzchni wody mają otwór gębowy w położeniu górnym (b), gatunki pływające w toni wodnej – w położeniu końcowym (a), a te, które wyszukują pokarm na dnie zbiornika – w położeniu dolnym (c).
Położenie otworu gębowego ryb:
(a) - końcowe,
(b) - górne,
(c) - dolne
Kształt ciała
Jednym z elementów dostosowywania się do warunków środowiska, zapełniania wolnych nisz ekologicznych jest kształtowanie sylwetki ciała ułatwiającej poruszanie się, zdobywanie pokarmu i ucieczkę przed drapieżnikami. Różnorodność kształtów ciała ryb wskazuje jak duże zdolności przystosowawcze posiada ta grupa zwierząt.
Poruszanie się w wodzie wymaga ciągłego pokonywania jej oporu, w czym niewątpliwie pomaga odpowiednio dostosowany, opływowy, hydrodynamiczny kształt ciała.
Wyróżniane są jego następujące typy:
* podstawowy - ciało wrzecionowate (a), owalne w przekroju poprzecznym, charakterystyczne dla ryb pływających z dużą prędkością w wodach pelagialnych (np. tuńczyki)
* torpedowaty – kształt zbliżony do podstawowego, ciało bardziej wydłużone, lekko bocznie spłaszczone, w przekroju poprzecznym łagodnie elipsowate, typowe dla drapieżników pływających w wodach pelagialnych, umożliwia osiąganie dużych prędkości kosztem obniżenia zdolności manewrowych
* strzałkowaty (b) – ciało wyraźnie wydłużone, masywny ogon, szybko pływające drapieżniki, (barrakudowate, szczupakowate)
* silnie bocznie spłaszczony (c)- umożliwia szybkie pływanie w toni oraz precyzyjne manewrowanie wśród przeszkód, roślinności, szczelin skalnych itp. (okoniokształtne)
* igłowaty (d) – ciało bardzo długie i cienkie, owalne w przekroju poprzecznym (iglicznie)
* węgorzowaty (e) – ciało długie, przypominające węża, okrągłe w przekroju poprzecznym, ryby żerujące w mule, gęstej roślinności (węgorzokształtne)
* wstęgowaty – ciało długie, bocznie spłaszczone
* spłaszczony grzbietobrzusznie – część grzbietowa i brzuszna mocno spłaszczone, ciało symetryczne, ryby prowadzące przydenny tryb życia (rajowate)
* asymetrycznie bocznie spłaszczony (f)– ciało niesymetryczne, ryby prowadzące przydenny tryb życia (flądrokształtne)
oraz inne, spotykane u ryb szczególnie wyspecjalizowanych jak najeżkowate, koniki morskie (g), samogłowowate (h), żaglicowate, paszczękowate, żabnicokształtne.
Płetwy:
Istotnym elementem wpływającym na sprawność ruchu w wodzie jest rozkład, kształt i rozmiar płetw.
Układ pokarmowy:
Otwór gębowy, często otoczony wąsikami, zaopatrzony w ruchome szczęki, prowadzi do jamy gębowej. U wielu gatunków (wszystkich drapieżnych i niektórych roślinożernych) wyposażony w liczne zęby. Kształt i układ zębów jest zróżnicowany w zależności od rodzaju i sposobu zdobywania pokarmu, od dużych (żarłaczokształtne), bardzo ostrych ( barrakudy, wargaczowate) do wyspecjalizowanych np. w rozgniataniu twardych skorup (papugoryby). Przebita szczelinami skrzelowymi gardziel przechodzi w przełyk, a ten rozszerza się w żołądek (nie występuje np. u karpiowatych). U ryb nieposiadających wyodrębnionego żołądka trawienie odbywa się w jelicie. Jelita ryb drapieżnych są krótsze niż u roślinożernych. Przy połączeniu żołądka z jelitem położone są wyrostki pyloryczne. Przewody trzustki i wątroby uchodzą do przedniej części jelita cienkiego (dwunastnica). Końcowy odcinek układu pokarmowego tworzy jelito grube i odbyt.